Het is een kleine vijftig jaar geleden dat ik voor het eerst een land bezocht buiten Europa. Het betrof India en ik was toen 27 jaar. Ik had mij in de tweede helft van mijn studie economie in Rotterdam toegelegd op, onder meer, economie van ontwikkelingslanden. Na mijn afstuderen werd ik onderzoeker aan dezelfde universiteit en, enige tijd later, ook docent. Als zodanig werd ik voor de duur van een aantal maanden uitgezonden naar India.

Ik ging niet naar India als toerist, maar in het kader van mijn werk. Dat betekende dat ik wist waar ik terecht zou komen, althans een beetje, en was voorbereid op wat ik zou zien. Ik had ontwikkelingsprocessen bestudeerd en er over les gegeven. Ik had veel gelezen en gediscussieerd. Toch onderging ik in India een cultuurschok. Ik werd geconfronteerd met een samenleving waarin alle denkbare tegenstellingen zich manifesteerden, in onderlinge samenhang: economische, sociale, etnische, culturele, religieuze en politieke conflicten; botsingen tussen klassen, kasten en regio’s, tussen stad, platteland en berggebieden; tegenstellingen tussen autochtonen en immigranten, tussen stedelijke elites, een middenklasse in opkomst en de bevolking van de slums, wat niet al. Ik ontmoette hoog opgeleide discussiepartners, raakte onder de indruk van een unieke beschaving, en zag talloze mensen op straat creperen. Ik bezocht bedrijven in de traditionele zware industrie en jonge ondernemingen die zich toelegden op consumptieartikelen die alleen waren weggelegd voor mensen met een inkomen ver boven het bestaansminimum. Ik bezocht overheidsinstellingen die bezig waren met planning, erg top down, en had gesprekken met intellectuelen, politici en ngo’s die een geheel ander ontwikkelingsbeleid voorstonden. Sommigen bepleitten een open markteconomie, anderen legden de nadruk op politieke participatie en democratisering.

Ik heb India later talloze malen bezocht en mijn bevindingen mogen aanvullen en bijstellen. Maar mijn hoofdindruk bleef overeind: India laat zien hoe onontkoombaar dualistisch ontwikkelingsprocessen zijn. Wat mij in India altijd heeft geboeid is dat alle denkbare tegenstellingen zich in die samenleving manifesteren. India staat als het ware model voor de rest van de wereld. Bovendien, alle tegenstellingen die zich destijds manifesteerden zijn er nog steeds, overal, en tegenwoordig nog sterker dan een halve eeuw geleden.

Ik zou daar waarschijnlijk niet zo erg van onder de indruk zijn geweest, als ik India toen bezocht had als toerist. Dan zou ik minder hebben gezien en minder hebben begrepen. Ik was bevoorrecht: ik moest luisteren, discussiëren, doceren en onderzoeken. Dat dwong me uit mijn eigen comfortzone te stappen en te kijken met de ogen van de mensen die zelf deel uitmaakten van de samenleving die ik bezocht.

Ik legde niet alleen een bezoek af, maar ik moest mijn bevindingen rapporteren, erover reflecteren, schrijven en doceren. Het dwong mij verder te studeren en kaders te hanteren, die mij hielpen mijn ervaringen en bevindingen te ontwikkelen tot meer systematische inzichten en die telkens opnieuw te toetsen.

Dat is het advies dat ik pleeg te geven aan studenten die geïnteresseerd zijn in ontwikkelingsprocessen, ontwikkelingsbeleid en ontwikkelingssamenwerking. Ten eerste: studeer en blijf studeren. Ten tweede: ga er heen, kijk, luister, voel, ruik en proef wat er leeft en speelt. Probeer je te verplaatsen in de positie en de gedachtegang van mensen die zelf deel uitmaken van het ontwikkelingsproces dat je zich ziet voltrekken. Kijk vooral met de ogen van de mensen die onderop leven, in de wereld beneden het niveau waar marktkrachten vrij spel hebben en waar macht wordt uitgeoefend. Ten derde: reflecteer, vergelijk, analyseer, probeer te begrijpen, en schrijf.

Ontwikkelingssamenwerking die deze naam verdient - met andere woorden: ontwikkeling waaraan iedereen deel heeft en echte samenwerking, op voet van gelijkheid - vereist permanente studie, oprecht inlevingsvermogen en continue terugkoppeling, in woord, beeld en geschrift.