Jan Pronk is de hoogste vertegenwoordiger van de Verenigde Naties in Soedan. Afgelopen week sloten de regering en zuidelijke rebellenbeweging na tientallen jaren oorlog vrede met elkaar. Ondertussen gaat het geweld in Darfur gewoon door. Pronk heeft zich in snel tempo ontwikkeld tot een 'realo'-diplomaat. 'Het is dweilen met de kraan open.'

Door Harm Ede Botje

Voor Jan Pronk moet zijn nieuwe baan in Soedan een louterende ervaring zijn. Op het VN-hoofdkwartier in Khartoum wordt hij door zijn medewerkers op een voetstuk gezet. Zelden hebben ze een VN-chef meegemaakt die zo hard werkt, zo bevlogen en zo direct is. Hier geen mopperaars van de VVD die Pronk verwijten dat zijn ideeën zijn 'versleten' of 'oud-links' en ook geen jonge honden van de PvdA die hem liever zien komen dan gaan. Pronk zelf is er niet rouwig om dat hij het de polder achter zich heeft gelaten. 'Nederland ontbeert op dit moment leiderschap,' zegt hij hoofdschuddend in zijn huis in Den Haag. 'Zo'n Zalm die roept dat het nu "oorlog is met de Islam". Onbegrijpelijk. Gelukkig ben ik nauwelijks meer in Nederland.'
De voormalige minister van Ontwikkelingssamenwerking (Paars I) en VROM (Paars II) doet Nederland aan op doorreis van New York naar de Soedanese hoofdstad Khartoum. In april werd hij door secretaris-generaal Kofi Annan van de
Verenigde Naties benoemd tot speciale vertegenwoordiger in Soedan. Pronk door zijn benoeming de hoogste baas van internationale volkerenorganisatie in het door oorlog verscheurde Afrikaanse land. Met een beperkte vredesmacht
bestaande uit troepen uit landen als Nigeria en Rwanda en een jonge, onervaren staf staat Pronk voor een schier onmogelijke taak.
De westelijke provincie Darfur in West-Soedan was de laatste maanden volop in het nieuws. Dagelijks waren beelden te zien van uitgebrande dorpen en mensen die op de vlucht waren voor gewapende Arabische milities. Inmiddels zijn er
meer dan twee miljoen ontheemden en zeventigduizend doden. Pronk is bang dat de regio afglijdt naar een staat van anarchie als er niet meer vredestroepen komen. 'It's a recipe for disaster,' schreef hij in laatste zijn rapport
aan de Veiligheidsraad.
Maar er komt ook goed nieuw uit Soedan. Op 31 december bereikten de regering en de zuidelijke rebellenbeweging Sudan People's Liberation Army (SPLA) een vredesakkoord, dat helemaal los staat van het conflict in Darfur. Hiermee
komt een einde aan 27 jaar burgeroorlog tussen het zwarte zuiden en het Arabische noorden van het immense land, dat net zo groot is als West-Europa.

De voormalige minister van Ontwikkelingswerk heeft zich altijd betrokken gevoeld voor de vergeten oorlog in het zuiden van Soedan. Aan de uitzichtloze situatie moest een einde gemaakt worden, vond hij. In 1995 organiseerde Pronk de allereerste ronde van vredesbesprekingen tussen regering en de zuidelijke rebellenbewegingen in Noordwijk. Op zeven januari zal tijdens een formele plechtigheid de vrede tussen noord en zuid worden getekend.

U zult wel blij zijn met de bereikte vrede tussen de regering en de rebellen in het zuiden?
'Dit is een doorbraak. Het is een mijlpaal met een hoofdletter M. Ook voor mij persoonlijk. Soedan gaat me aan het hart.'
Het betekent voor u en voor de VN ook dat er heel veel gedaan moet worden. 'Oh, zeker. Hier ben ik nog jaren bezig. En ik doe niets liever. Miljoenen vluchtelingen kunnen nu terugkeren naar huis. De legers kunnen worden gedemobiliseerd. Verkiezingen voorbereid. Over zeven jaar komt er een referendum waarin het zuiden mag beslissen of ze zich wil afscheiden.
Tienduizend VN-militairen moeten toezien op de naleving van de vrede. Die gaan al heel snel aan het werk. Het is een gigantische operatie om dat allemaal van de grond te krijgen.'
Wat is het gevolg van de vrede in het zuiden voor de situatie in Darfur? 'De regering zal zich na het sluiten van de vrede 'in veilige haven' wanen. Ze zullen geprezen worden voor de gesloten vrede. En dus denken ze dat ze zich militair meer kan veroorloven in Darfur. Dat betekent meer aanvallen op rebellen, milities die weer de dorpen intrekken. Ook heeft de regering door de gesloten vrede meer troepen beschikbaar, die ze vanuit het zuiden kunnen overbrengen naar Darfur. De rebellen zullen bitter reageren. Door de vrede in het zuiden zullen zij bij de media en de politiek wereldwijd minder
aandacht krijgen. Om dit te voorkomen zullen ze hun guerilla-activeiten opvoeren. Het geweld escaleert, daarvan hebben we de laatste weken van december al volop voorbeelden gezien.
Wat heeft dat voor concrete gevolgen voor de VN?
'Onze konvooien worden aangevallen. Een kwart miljoen mensen zit zonder voedsel. Dit is een zorgelijke ontwikkeling. De grote doorgaande wegen komen onder vuur te liggen. We kunnen niet eens meer de pakhuizen vullen. Daardoor
stokt de voedseldistributie. Door het toenemende geweld tussen regering en rebellen en de acties van de loslopende milities tegen de burgerbevolking zullen we nog moeilijker vrijelijk toegang krijgen tot de ontheemden. Daar
maak ik mij grote zorgen over. Dit is de negatieve kant van een op zich positieve ontwikkeling, namelijk de vrede tussen noord en zuid.' Rebellen hebben vrachtwagens van de VN gestolen. Geven ze die nog terug?
'En die vrachtwagens bouwen ze om door er schiettuig op te zetten. We spreken met de rebellen aan de onderhandelingstafel over teruggave. Maar in de grond trekt men zich daar weinig van aan.'

De oorlog in Darfur is een strijd tussen aan de ene kant nomaden en aan de andere kant boeren. Door de overbevolking en de oprukkende woestijn is vruchtbare grond schaars geworden. In de media is de strijd afgeschilderd
als die tussen Arabische herders en zwarte, Afrikaanse boeren. De realiteit is veel complexer, zegt Pronk. Ook tussen Arabische stammen onderling en Afrikaanse stammen onderling wordt gevochten.
In die andere net beeindigde oorlog ging de strijd tussen de islamitische Arabische regering en de christelijke en animistische zwarte Afrikanen. Maar het ging ook om de controle over olierijke gebieden. In tegenstelling tot
Darfur is voor de oorlog in het zuiden nooit veel belangstelling geweest, iets wat Pronk altijd heeft verbaasd. 'In het zuiden zijn meer dan een miljoen doden gevallen, een veelvoud van de zeventigduizend in Darfur. Ook
zijn er veel meer vluchtelingen die al jaren in kampen wonen, het gaat om vier miljoen mensen. Maar als ik vroeger door het zuiden reisde, was er maar beperkte belangstelling van de media,' herinnert Pronk zich. 'Nu is dat wel anders. De hele wereldpers zit in Darfur. Dat is ook goed, politici worden daardoor gedwongen om in actie te komen.'
Door Darfur staat Soedan politiek eindelijk hoog op de agenda. Tevreden? 'Iedereen is gealarmeerd, maar in de hoofdsteden weten ze niet wat ze met Soedan aanmoeten. Afgelopen vrijdag was ik in Washington en daar zeiden
Amerikanen die ik sprak: "We doen er te weinig aan." Het Witte Huis belt dagelijks met State Department om te vragen hoe de zaak er voor staat. De aandacht is er wel, maar de strategie is kwestieus. Men heeft gespeeld met de gedachte van ontwapening van de Janjaweed, de Arabische gewapende groepen die samen met het leger verantwoordelijk zijn het verjagen van honderdduizenden mensen. Dat zou dan dé panacee voor het probleem zijn. Maar daarmee wordt de complexiteit van het probleem volslagen onderschat. Er is geen lange termijn visie. Als je zelf meespeelt, zie je dat veel
internationale vraagstukken op een tamelijk naïeve manier worden aangepakt. Dat zie je niet alleen in Soedan, maar ook in Afghanistan, Irak of Palestina. Darfur lijkt top-prioriteit te hebben, maar dat is niet zo. Het is een zaak voor experts en diplomaten. Het blijft een beetje dweilen met de kraan open. Het Westen is niet bereid troepen te leveren. Zij zegt: laat de
Afrikanen het zelf maar oplossen. Dat is de realiteit.'
En dan is er nog eens de Tsunami in Azië. In Nederland zie je onmiddellijk dat hulpgelden bestemd voor Soedan naar Sri Lanka of India gaan.'Het geld zal wel eens een probleem kunnen worden. De hulpbudgetten van de afzonderlijke landen kunnen maar één keer worden uitgegeven. Maar ik wens me daar geen zorgen over te maken. Zowel voor Soedan als voor Azië is hulp hard nodig. Dat is wel duidelijk te maken aan de verschillende hulpverlenende landen.'

In de Nigeriaanse hoofdstad Abuja overleggen de rebellen van het SLA en het JEM met vertegenwoordigers van de regering. De gesprekken zijn gestart na de - inmiddels regelmatig geschonden - wapenstilstand die in april 2004 werd
gesloten. Pronk is nauw bij de onderhandelingen betrokken, maar heeft weinig vertrouwen in een snelle doorbraak. 'De vrijheidsbewegingen in Darfur hangen als los zand aan elkaar. Ze hebben geen duidelijk politiek doel,' zegt
Pronk. 'Het zijn onvolwassen organisaties. De leiders ontwikkelen zich tot warlords. De paar mensen die wel leiderschapskwaliteiten hebben, woonden lange tijd in het Westen. Zij hebben geen basis meer onder de bevolking. De
delegatieleiders van regering en rebellengroepen krijgen vorstelijke dagvergoedingen en bivakkeren in grote suites. Met een gewone kamer nemen ze geen genoegen meer.'
En is er te praten met het regime?
'De regering in Khartoum heeft zich altijd gekenmerkt door waarheidsverdraaiing, uitstellen van oplossingen en manipulatie. Het is een regime dat zich niets van haar eigen bevolking aantrekt. Van de andere kant is Soedan geen klassieke politiestaat die alles onder controle heeft. Khartoum heeft nooit veel invloed gehad op de buitengebieden. Vergelijk het maar met Afghanistan waar de warlords ook hun eigen gang kunnen gaan.'
Is het niet tijd dat president Omar Hassan al-Basjir en zijn collega's opstappen?
Na wat er in Irak is gebeurd, wil niemand - ook de Amerikanen niet - een regime change. De Veiligheidsraad zal nooit het mandaat geven voor militaire interventie. En zonder mandaat zal niemand er ook maar over denken het land
binnen te vallen. Ook die les is geleerd na Irak. We zullen het moeten doen met de mensen die er nu zitten. Je werkt met wat je hebt. U zit aan tafel met dictators die al jarenlang op grove wijze de mensenrechten schenden.
'Zoals ik al zei: er is geen alternatief. Je moet proberen het regime van binnen uit te veranderen. Binnen de regering zijn niet zo veel verlichte geesten. Maar ze zijn wel vatbaar voor druk. Je moet ze er van overtuigen dat we ze niet willen verjagen, maar dat ze wel bereid moeten zijn de macht en de inkomsten uit olie en andere grondstoffen moeten delen. En dat lijkt te lukken. Door de vrede tussen noord en zuid kan een belangrijke stap vooruit worden gezet. Onderdeel van het vredesplan is dat er een nieuwe nationale regering komt waarin vertegenwoordigers van het huidige regime en
van de oppositiegroepen plaats zullen nemen. Dat is op de lange termijn ook belangrijk voor de situatie in Darfur. De zuidelijke bewegingen staan sympathiek tegenover de rebellen in Darfur.'
Zijn de Afrikaanse vredestroepen in Darfur wel berekend op hun taak? Het is hun eerste grote missie. Ze hebben gebrekkige apparatuur?'Ik ben een realo. Zoals ik al zei zal het Westen nooit troepen sturen. De Afrikanen doen het graag en het is een Afrikaans vraagstuk. Gelukkig doen de Afrikaanse militairen tot nu toe uitstekend werk. Ze hebben een paar keer voorkomen dat een gespannen situatie escaleerde in overmatig geweld. Maar er moeten er veel meer troepen komen. En ik vind dat de AU een robuuster mandaat moet krijgen. Niet alleen om de strijdende partijen uit elkaar te houden, maar ook om de burgerbevolking te beschermen. Je kan met een paar honderd of een paar duizend soldaten niet de veiligheid van miljoenen ontheemden garanderen. Laat staan dat de AU-soldaten de terugkeer naar
dorpen kan begeleiden. '
Secretaris-Generaal Kofi Annan zei vorige week dat het VN-beleid in Darfur te weinig resultaat oplevert.
'Hij geeft hiermee toe dat er nog steeds geen grote doorbraken zijn in de kwestie-Darfur. De macht is er in handen van degenen die de wapens gebruiken. En zolang de internationale gemeenschap niet forser wil ingrijpen gaat dat door.'
Is het zinvol om een boycot in te stellen?
'Daar moet heel voorzichtig mee worden omgesprongen. Met een boycot zet je je zelf als internationale gemeenschap al snel buiten spel. Dan kan er niet meer worden gepraat en heb je geen invloed meer. Wel zou een no fly-zone ingesteld kunnen worden. Dat maakt bombardementsvluchten door de Soedanse luchtmacht onmogelijk. Maar of Westerse landen bereid zijn de straaljagers te leveren om zo'n vliegverbod af te dwingen weet ik niet.'

In november van het afgelopen jaar benoemde secretaris-generaal Kofi Annan een commissie die in Darfur moet onderzoeken of er genocide is gepleegd. Met ander woorden: hebben de Soedanese militairen en de door het leger gesteunde milities met een voorop gezet plan de bevolking van Darfur uitgemoord? Was het doel een totale vernietiging van de donkergekleurde stammen? Eind januari moet het rapport uitkomen. Pronk verwacht er veel van. Hij
omschrijft de Italiaanse voorzitter Antonio Cassese als 'een moedig man'. Cassese was eerder de eerste voorzitter van het Joegoslavie-tribunaal.
Wat kunnen we van het rapport dat eind januari verschijnt verwachten?
'Als de commissie tot de conclusie komt dat de moordpartijen die in Darfur hebben plaatsgevonden door het leger en de door het legergesteunde milities als genocide moeten worden omschreven, dan is de internationale gemeenschap
verplicht op grond van het genocide-verdrag om tot actie over te gaan. Het is in ieder geval zeker dat er misdaden tegen de menselijkheid zijn gepleegd, daar is geen enkele twijfel over. De bedoeling is dat de commissie ook verantwoordelijken aanwijst voor de moordpartijen. Namen noemt. Dat laatste is pikant. Politieke leiders zouden kunnen worden aangeklaagd bij het Internationale Strafhof in Den Haag.
'Daar zou ik een groot voorstander van zijn. In Washington heb ik in een toespraak gezegd dat het Internationale Strafhof de enig mogelijke volgende stap is, mocht worden vastgesteld dat in Darfur sprake is geweest van grove
schendingen van de mensenrechten. Ook zei ik niet te begrijpen dat de Amerikaanse regering zich tegen het Strafhof heeft verklaard. Het Witte Huis zou haar positie moeten heroverwegen. Van de zaal kreeg ik een groot
applaus. Maar goed, dat waren allemaal mensenrechtenactivisten en andere liberals. Het gaf mij in ieder geval de hoop dat de discussie hierover in de Verenigde Staten niet helemaal is doodgebloed.'
Amnesty International beschuldigt China en Rusland van wapenhandel met Soedan. China stuurt ook militairen voor de vredesmissie in het Kan je wel met hen samenwerken?
'De Russen en Chinezen leveren zwaar militair materieel. Ik spreek ze daar ook op aan in gesprekken met diplomaten in New York. Dan houd ik ze voor dat het ook in hun belang is dat er vrede en stabiliteit is in Soedan. Het mag geen fundamentalistisch bolwerk worden.'
Helpen dit soort morele oproepen?
'Nee, het is niet zo dat ze stante pede in zo'n gesprek zeggen: oh, ja da's waar ook. We zullen de wapenleveranties stopzetten. Ze reageren afhoudend.'

Pronk, zijn VN-collega's en de Westerse hulporganisaties worden in Soedan niet gezien als de good guys waar velen in het Westen ze voor houden. President El Basher schilderde de hulpverleners af als spionnen. In Soedanese kranten wordt de VN als vazal van het zionisme betiteld. Tijdens een lezing van Pronk aan de universiteit van Khartoum werden door hoogleraren opmerkingen gemaakt als: "De VN is een marionet van de VS. Is het imago van de VN is Khartoum een probleem?
'In Soedan is er -mede onder invloed van de preken in de moskeeën- kritiek op de internationale gemeenschap. Ze nemen het daarbij niet zo nauw met het onderscheid tussen de VS, de VN of de veiligheidsraad. De rank and file in Soedan kijkt ook naar de internationale gemeenschap met een oog gericht op
wat er gebeurd in Irak, Afghanistan en Palestina. Dat maakt het werken hier buitengewoon lastig.'
Bent u bang voor aanslagen?
'Oh, dat kan gaan gebeuren. Ik sluit niet dat de aanvallen op de hulporganisaties zoals die nu worden gepleegd, zich binnen afzienbare tijd ook zullen gaan richten tegen de Verenigde Naties. Zeker als de VN troepen krijgen om de vredesakkoorden tussen noord en zuid uit te voeren. Er wordt nu al geschoten op de troepen van de Afrikaanse Unie.'
U bent omringd door bodyguards die door Roemenie aan de VN ter beschikking zijn gesteld.
'Ik vind het zwaar overdreven, maar ik heb permanent elf bewakers om me heen. Na de aanslag op het VN hoofdkwartier in augustus 2003 Baghdad is de hele Verenigde Naties up in arms.'
Alles overziend heeft u een vrijwel onmogelijke taak: beperkt materiaal en een beperkt mandaat in een land dat wordt geregeerd door boeven. Is het niet om moedeloos van te worden?
'De crisis in Soedan moet worden opgelost. En ik ga pas weg als ik het gevoel heb dat ik daaraan een bijdrage geleverd heb. In Nederland zullen ze me voorlopig niet terugzien.'