Oud-minister, oud-diplomaat en vredesactivist Jan Pronk (84) maakt zich zorgen om de wapenwedloop die in Europa op gang komt. ‘Waar zijn de vredesplannen? Ik hoor ze niet.’

Jan Pronk (84) is pessimistisch. Halverwege het gesprek draait de oud-politicus en PvdA-coryfee er niet omheen. De ontwikkelingen op het wereldtoneel volgen elkaar in sneltreinvaart op sinds het aantreden van de Amerikaanse president Trump. Bijvoorbeeld rond de oorlog in Oekraïne. De ene week geeft Trump de Oekraïense president Zelensky live op televisie een oorwassing en noemt hem een dictator, deze week zijn Kyiv en Washington plotseling akkoord met een Amerikaans voorstel over een onmiddellijk maar tijdelijk, staakt-het-vuren van 30 dagen in Oekraïne.

“Ik vertrouw de strategie van Trump niet”, zegt Pronk in zijn woning. De Scheveninger was in vier kabinetten minister, eerst van Ontwikkelingssamenwerking en vervolgens van Ruimtelijke Ordening, later diplomaat bij de Verenigde Naties en lange tijd bijzonder hoogleraar theorie en praktijk van internationale samenwerking.

Als minister en diplomaat vestigde Pronk altijd zijn hoop op dialoog, in plaats van kogels, om een conflict op te lossen. Niet toevallig heeft Pronk zijn hart al ruim een halve eeuw aan de vredesbeweging verpand. Zondag nog sprak hij op een conferentie van ‘de nieuwe vredesbeweging’, een verzameling van organisaties die zich verzetten tegen oorlogsretoriek.

Trump, of de Amerikanen, voorkomen met een doorbraak mogelijk bloedvergieten. Dat is goed nieuws, toch?

“We moeten altijd blij zijn met een eind aan geweld. Maar op de langere termijn is de kans op bloedvergieten natuurlijk nog lang niet verdwenen. De Oekraïners worden gegijzeld door Trump, kijk naar het plotseling tijdelijk intrekken van militaire steun en inlichtingen. De Oekraïners worden gedwongen om te tekenen bij het kruisje. Maar het vooruitzicht op het voortbestaan van de natiestaat Oekraïne is somber. En Trump? Die is maar op één ding uit: Make America Great Again.”

Trump heeft het wel telkens over vrede.

“Zijn definitie van vrede is: geef je over. Er zijn honderdduizenden slachtoffers maar wat Trump doet is vanuit zijn geopolitieke machtspositie zeggen wat hij wil dat er gebeurt. Trump neemt een koloniaal imperialistische houding in, bijvoorbeeld als het gaat om grondstoffen in Oekraïne. Ik kan dat niet los zien van zijn uitspraken over Canada of Groenland. Trumps vrede is mijn vrede niet.”

Wat is uw vrede?

“Het ideale eindpunt is dat iedere reden voor een conflict of escalatie totaal afwezig is. Dat is bijna onbereikbaar natuurlijk, waar het om gaat is dat je naar dat eindpunt toewerkt. Een redelijke wapenstilstand is in Oekraïne een belangrijke stap vooruit. Maar het moet niet zo zijn dat twee grootmachten de wereld verdelen, waarbij Oekraïne wordt gesommeerd om mee te doen.

Jan Pronk in zijn huis in Den Haag Beeld Boudewijn Bollmann

“Jarenlang is rond Oekraïne door het Westen het verhaal van winnen opgetuigd. Ook hier. Oekraïne moest sterker worden. Maar niemand heeft ooit gedefinieerd wat onder winnen werd verstaan.

“Nu bevindt Oekraïne zich in een zwakkere positie dan toen. Omdat een van de bondgenoten zich niet aan zijn belofte hield. Toch geloof ik dat de volgende stap in Oekraïne praten is. Dat moeten we niet aan de Amerikanen overlaten want hen vertrouw ik niet meer. Europa moet initiatieven ontplooien om te onderhandelen.”

Ondertussen is er in Europa een heuse wapenwedloop gaande, ziet Pronk, nu ons veiligheidsgevoel wordt aangetast. Het stoort de oud-diplomaat dat het alleen maar over wapens gaat. “Dat is de helft van het verhaal”, zegt hij.

Wat moet er in uw ogen gebeuren?

“A. Het is verstandig om Oekraïne te blijven helpen. We moeten wapens leveren zodat zij zich kunnen verdedigen, want het is ontzettend wat die mensen ondergaan. B. Het is verstandig om eindelijk te komen tot Europese eenheid. C. Het is ook verstandig om meer te investeren in onze eigen veiligheid. Ook ik ben bevreesd dat de verleiding in Moskou om verder te gaan dan Oekraïne echt aanwezig is. Maar die drie punten zijn niet genoeg. We moeten nadenken over vredesplannen. Waar zijn die? Je hoort ze niet in Brussel, niet in Frankrijk, niet in Den Haag.

Beeld Boudewijn Bollmann

“Sterker. Coalitiepartijen hebben dinsdag in de Tweede Kamer tegen Europese defensieplannen gestemd. Enkel en alleen op gronden die te maken hebben met het Nederlandse economische belang, dat niet gediend zou zijn met het aangaan van schulden ten behoeve van verdediging van het continent. Dat is een hele kortzichtige redenering.”

Kunnen we de Russen vertrouwen?

“Je kunt een dialoog aangaan met iemand die je niet vertrouwt. En ik vind dat er veel reden is om Poetin niet te vertrouwen. Maar dat kan je er nooit toe brengen om te zeggen: dus praten we niet.”

En het Westen? Zijn wij wel te vertrouwen?

“Ik vind dat wij vanuit het Westen heel veel fouten hebben gemaakt. We hebben ons arrogant opgesteld in ‘89 na de Koude Oorlog. Wij hadden gewonnen, wij zijn beter, dus word zoals wij. Wij zijn niet agressief, zeiden we. Vervolgens vielen we Irak binnen zonder mandaat. Tegen de afspraken in hebben we Kadafi’s regime weggebombardeerd. Langzaam brokkelde de internationale orde af, en daar hebben de Russen ook gebruik van gemaakt.

“Ik heb weleens gezegd: de oorlog in Oekraïne wordt verloren in Gaza. De geloofwaardigheid van het Westen is in de ogen van landen in Afrika, Azië, het Midden-Oosten en Latijns-Amerika volledig verdwenen. Zij zeggen terecht: ‘Waarom maken jullie je wel druk om Rusland maar niet om wat Israël doet. Jullie meten met twee maten’.”

Beeld Boudewijn Bollmann

U bent pessimistisch zegt u, waarom?

“Een van mijn redenen om erg pessimistisch te zijn is de kernbewapening in de wereld. Meer landen dan ooit hebben kernwapens en de technologie is zo ver voortgeschreden dat dit arsenaal wereldvernietigend kan werken. Overal ter wereld liggen kernwapens en die kunnen iedere plek bereiken. Er hoeft maar ‘dit’ te gebeuren en er ontstaat een automatische kettingreactie die niet meer tegen te houden is. Levensgevaarlijk.”

In het boekje ‘Kijk niet weg’ zegt u tegelijk dat u pessimisme als iets positiefs beschouwt.

“Zeker. Pessimisme verklaar ik als de drijvende kracht achter actie. Als je optimistisch bent hoef je niks te doen. Een heleboel mensen zijn optimistisch en denken dat het wel goed zal komen, denken dat hun comfort niet in gevaar komt. Als je pessimistisch bent dan wil je dat iets niet gebeurt. Dus ga je actievoeren om dichter bij jouw doel te komen.”

Mensen die net als u de tv aanzetten, worden waarschijnlijk niet vrolijk van het nieuws. Pessimistisch misschien wel. Toch zien we dat niet terug op straat.

“De vredesbeweging is er niet meer. De meeste generaties hebben hier nooit oorlog meegemaakt en hun ouders ook niet. Die denken dat vrede vanzelfsprekend is. Het vreemde is dat in deze periode van globalisering, communicatie en informatie, oorlog en conflict dichterbij is dan ooit. We zien het allemaal op onze telefoon. Maar onze reactie is: dat is ver weg. Gek, hè.”